Een waarneming op 21/07/2017 die zal bijblijven.

Op een windstil warm zonnig stukje bosrand langs de antitankgracht in Schoten zat een man Gehakkelde aurelia (Polygonia c-album) rondom vijftien uur zijn klein territorium te verdedigen.

Langs de bosrand van amper twintig meter lengte heeft de vlinder zijn stek op een hoogte van ongeveer een meter.
Plots komt een bruine glazenmaker aangevlogen en maakt rondjes langs de bosrand en over de antitankgracht.
Wanneer de libel langs de bosrand vliegt, op ongeveer drie meter hoogte, reageert de vlinder met een snelle uitval van een viertal meter.
De libel ontwijkt briljant de aanval en cirkelt rustig(?) verder maar tot vijfmaal toe kon ik dezelfde reactie van de vlinder op de libel waarnemen.

Is het een normaal gedrag van de Gehakkelde aurelia op libellen of is het specifiek een reactie op een vliegend object met bruinige vleugels zoals de Bruine glazenmaker? Dergelijke uitval van een vlinder in de richting van een libel ter grootte van een glazenmaker was iets nieuws voor mij.

Met vriendelijke groeten,
Pierre De Roo

 
bruine glazenmaker - gehakkelde aurelia © Pierre De Roo

Wij gingen ten rade bij Dr. Hans Van Dyk (gerenommeerd bioloog die gedragsstudies doet bij vlinders)

"Je zou het dagvlinders niet aangeven, maar er zitten inderdaad agressieve rakkers tussen. Ze beschikken niet over klassieke wapens om te bijten of te steken, maar kunnen wel aanhoudend rond elkaar vliegen en soms op elkaar inbeuken of klappen met vleugels geven. Het zijn vooral de territoriale soorten die 'macho' mannen in hun rangen hebben die soortgenoten, maar ook andere soorten benaderen. Zelf heb ik bij Bonte zandogen al gezien dat ze zelfs naar een passerende merel vliegen waneer die hun territorium overvliegt. Dergelijke mannetjes reageren ook op passerende schaduwen of een dennekegel of stokje dat je opwerpt. Ze hebben bij wijze van spreken een kort lontje, maar op neuraal niveau betekent dat ze erg snelle reflex-reactie tonen. In vele gevallen van het aanvallen van een andere dan de eigen soort gaat het dus om een snelle reactie en een misidentificatie van de andere soort.

Er zijn echter gevallen bekend waarbij die verklaring toch niet alles dekt. Zo heb ik ook al interacties tussen mannetjes van het Bont zandoogje en Landkaartje geobserveerd die dezelfde plek als territorium willen gebruiken. Bont zandoogje wint doorgaans in die gevallen. Dan gaat het eerder om concurrentie tussen soorten voor eenzelfde hulpbron.

Wanneer er herhaaldelijk eenzelfde individu wordt aangevallen, zoals in het bericht wordt aangehaald, zou er ook een ander mechanisme aan het werk kunnen zijn. Soms zien we dat potentiële prooien hun rover verrassen door in te spelen op de reflexmatige reacties van die rover. Als die libel fors wordt benaderd, zal haar eerste reactie vaak ontwijken (of zelfs afdruipen) zijn. Dus het is niet uitgesloten dat de Gehakkelde aurelia herhaaldelijk uithaalt naar de libel om deze stoorzender van "zijn erf" te hebben volgens het principe van de aanval is de beste verdediging.

Om die mechanismen helemaal goed uit te zoeken, moet je experimenten doen in grote vliegkooien bijvoorbeeld. We doen vaak experimenten in kooien, maar rond anti-predator gedrag hebben we nog niet veel gedaan. Er zijn dan ook zoveel fascinerende vragen om aan te werken.

Tenslotte, nog even meegeven dat agressiviteit niet alleen een kenmerk is dat varieert tussen soorten (bv. territoriale soorten vs niet-territoriale soorten), maar ook binnen een soort zien we verschillen tussen individuen. De jongste jaren doen ook wij aardig wat onderzoek naar persoonlijkheidskenmerken van vlinders. Persoonlijkheid verwijst naar het geheel van gedragsmatige uitdrukkingen die zich stabiel voordoen in de tijd en in verschillende contexten. Zo kan het ene mannetje van het Bont zandoogje of de Gehakkelde aurelia systematisch agressiever reageren dan de andere. Hoe persoonlijkheidskenmerken samenhangen met succes van territoriumhouders is trouwens een van de lopende onderzoeksprojecten op Bonte zandoogjes, met een van m'n doctoraatstudenten.

Zomerse groet,
Hans"